De waarheid liegen

Schrijvers scheppen een wereld die waarachtig lijkt en misschien wel is. Ze schrijven over een dominee die alles achterstevoren zegt (Dahl), een pedofiel van wie je gaat houden (Nabokov), een paard met menselijke trekjes (Van Mersbergen). Ze scheppen niet alleen hun personages, maar laten hen ook een dans opvoeren. Volop controle dus.

Het was Clarice Lispector die mij de andere kant van literatuur liet zien. Voor de roman Het uur van de ster kroop ze in de huid van een schrijver die over een lelijk meisje schreef. ‘Alleen ik, haar schepper, houd van haar. Ik lijd om haar.’ De empathie van de verteller is mateloos, en toch glipt het meisje uit zijn vingers en uit het leven. De grens van schrijven lijkt bereikt, dit is wat het is. ‘Ik zweer dat dit boek zonder woorden gemaakt is. Het is een stomme foto. Dit boek is een stilte. Dit boek is een vraag.’

Benedict Wells, een jonge Duitse schrijver, publiceerde onlangs de verhalenbundel De waarheid over het liegen. Net als bij de verteller van Lispector merk je dat Wells van zijn personages houdt en dat er meer is dan het probleem dat overwonnen of opgelost moet worden. Want welke waarheid is juist, die in je hoofd of in de wereld erbuiten? De waarheid die je als lezer denkt te hebben of die van de personages? Twee mannen spelen tafeltennis in een gevangenis (zou de winnaar vrij komen of is deze psychologie onderdeel van de straf?). Een miljonair verwaarloost zijn gezin (of blijkt het een oude, verwarde man te zijn?).

Het interessantste verhaal is de tijdreis naar de jaren ’70. Het filmidee voor Star Wars wordt gestolen. Wie gelooft wie? En wat als de echte schrijver zelf in de leugen gaat geloven? Ik moest denken aan de film Het verlangen waar uitgevers een wisseltruc bedenken: de mediaschuwe, stotterende schrijver (met steengoed manuscript) wordt vervangen voor een knappe, niet zo slimme schoenverkoopster. De clou is de strijd tussen recht en onrecht, eer en oneer, hele Bijbelse principes eigenlijk.

Wat is dat toch, waarom Wells iets in me aanroert – en dat blijft doen. Zes jaar geleden besprak ik hier zijn roman Het einde van de eenzaamheid. Ik zei dat hij jaloersmakend over grootse thema’s schrijft. ‘Met vaste hand, niets verhullend, maar o zo liefdevol. Ik vind hem geen jonge schrijver, maar een wijs man.’ Theatrale taal, maar ik denk nu dat ik weet hoe het komt. Iets van de geest van Lispector schemert in zijn werk door. Het woordeloze ‘klein’ schrijven en daarmee groot zijn. Wanneer je kennis wilt maken met Benedict Wells, lees dan ook meteen Hard land, een roman met de allesomvattende beginzin: ‘Die zomer werd ik verliefd en ging mijn moeder dood.’

Literatuur is geen verzonnen wereld. Het is een dimensie die zich opent, die het gewone niet overstijgt, maar bevraagt. Of glans geeft, of juist droevig maakt. Als lezer ben je niet in een andere wereld, dat is te goedkoop en te simplistisch. De kunst is om letters aan je culturele brein toe te voegen en dan een poosje te peinzen en dan weer door.

Deze column verscheen in het novembernummer (2023) van De Nieuwe Koers. www.denieuwekoers.nl Foto: Dali-museum in Figueres, Spanje.